Kilka miesięcy temu ukazał się monograficzny album zawierający prace polskiej formacji artystycznej Gruppa, wydany przez niemieckiego kolekcjonera Wernera Jerke. To niby stara historia, jeszcze z lat osiemdziesiątych, ale warto opowiadać o tym, dlaczego pozostaje dziś ważna. Wiedza o Gruppie to istotny element układanki zwanej „sztuką polską”.

Album ukazał się, gdy wszyscy członkowie grupy – Ryszard Grzyb, Paweł Kowalewski, Jarosław Modzelewski, Marek Sobczyk, Włodzimierz Pawlak i Ryszard Woźniak – weszli w wiek emerytalny. Album jest jak prezent na emeryturę, ale ma też inne cele. Dla Wernera Jerke, niemieckiego okulisty od lat zainteresowanego polską sztuką – i to do tego stopnia, że w Nadrenii stworzył prywatne muzeum – to szansa na popularyzowanie tej sztuki w środowiskach międzynarodowych. 

Gruppie się to należy, nie tylko dlatego, że mieści się w europejskiej czy światowej historii sztuki jako przykład zemsty na konceptualistach z lat siedemdziesiątych – z wejściem anarchii, koloru, ulicy w malarstwo (to sześciu polskich Basquiatów na raz!) –  ale i z powodu historii społecznej, jaką pokazują ich dzieła. Pierwszy chyba raz po Andrzeju Wróblewskim widać w malarstwie powojennym tak mocno odbijają się nastroje społeczne. Są oddane à rebours, jak to w sztuce: pod włos, z poczuciem wyczerpania. I wszystko jest robione z frenetyczną nadzieją, dziką jak cholera, na nowy początek. 

Wystarczy zerknąć do albumu: na „Mon Cheri Bolscheviq” Kowalewskiego, „Nowa fala popierdala” Woźniaka, „Keine Mofas” i „Nikifor” Sobczyka czy mój ulubiony „Rozbij czaszkę” Woźniaka. Energia tych obrazów ożywiała nie tylko sztukę jeszcze długo po końcu Gruppy, symbolicznie rozwiązanej w 1989 roku, ale i całe społeczeństwo, wpadające w wolną gospodarkę lat dziewięćdziesiątych.

Dlatego włączanie tych dzieł do szerszego obiegu jest chwalebne i konieczne. Z takimi samymi ambicjami wydano wielką monografię Andrzeja Wróblewskiego w 2014 roku (ale czy się udało?). To samo należy się Zbigniewowi Liberze, sztuce krytycznej (niech jeszcze trochę spatynowieje), ba! – już z czystej potrzeby rozumienia, co przeżyliśmy, takie monografie należą się Kulturze zrzuty, Totartowi. Lista braków jest pewnie bardzo długa.

Jest jeszcze jeden cel powstania albumu – książka jako instrukcja. To już było, to warto, a to musisz jakoś przeskoczyć. I chyba pod tym względem album jest najciekawszy. Nie da się iść dalej bez zrozumienia, że kultura organizacyjna w polskim życiu publicznym, czy węziej w zakładzie „sztuka polska”, wciąż opiera się na takich, proszę o wybaczenie, zasłużonych pracowników. My tu wszyscy z nich. I dopóki sobie tej mapki nie rozszyfrujemy, trudno będzie robić coś na nowo. 

Co w środku? Pierwsze kilka stron to podane bez żadnego słowa wstępu obrazy, które ustawiają całość. Krzyk, agresja, emocje, czystość i brud zarazem. Następnie trzy eseje i katalog dzieł.

W pierwszym tekście Stach Szabłowski, uznany i wszechobecny krytyk sztuk wizualnych, próbuje usytuować Gruppę na mapie ówczesnych i współczesnych dyskursów w sztuce (Neue Wilde, nowy ekspresjonizm, teoria afektu, w końcu pojawia się krakowska grupa artystyczna Potencja). Potem Jakub Banasiak, naczelny największego pisma o sztuce współczesnej, nieco pod włos laurom wskazuje na znaczenie roku 1986 i odwilży, kiedy Gruppa mogła swobodnie kształtować swoją obecność w kulturze, co zwykle pomija się w ich recepcji. 

Na końcu jest esej profesora historii sztuki Waldemara Baraniewskiego, odwołujący się do zina „Oj już dobrze” wydawanego przez Gruppę, opisujący erudycję malarzy, ich  literackie zainteresowania i warsztat. Wrażenie robi zwłaszcza Kowalewski i jego znajomość poezji. 

Monografię wieńczy obszerne kalendarium oraz opowieść o „życiu z Gruppą”, którą snuje Anda Rottenberg, pokoleniowa krytyczka (spora część tekstów z „Przeciągu”, zbioru tekstów krytycznych Rottenberg z 2009 roku, jest poświęcona właśnie Gruppie). Są tam akohol, małe fiaty, duże płótna, wspólne malowanie i wycieczki na Zachód. Jest legenda. 

Album jest więc monumentalną książką. Łączy poważny, nobliwy charakter z obrazoburczą treścią. Ale przecież wiadomo, że nie chodzi o album. Chodzi o dorobek mężczyzn w sile wieku, z doświadczeniem, którzy wciąż nadają ton sztuce w Polsce. Co drugi jest profesorem akademii sztuk pięknych, jeden poetą (poeta, największy wróg władzy), drugi reklamiarzem (propagandysta, największy przyjaciel władzy). Z kolei Anda Rottenberg to spiritus movens warszawskiego środowiska sztuki skupionego wokół Muzeum Sztuki Nowoczesnej (budżety!) i zarazem naczelna „Vogue”, gdzie wykuwa się to, co wam się podoba. 

Co więcej, w albumie są teksty Szabłowskiego i Banasiaka, obydwu w wieku – trzeba patrzeć na metryki – wczesnych synów tychże malarzy. To istotne nie tylko z powodu pokoleniowego porządku, bo łatwo sobie przecież wyobrazić tekst młodej badaczki  na miejsce ich esejów, ale taki spis treści budzi skojarzenia z hołdem lennym, inwestyturą. Już choćby dlatego malarstwo Gruppy (a przy tym recenzowany album) mają dalej znaczenie i aktualność.

Ważne jest to, co Gruppa malowała. Całe szczęście, bo trafili nam się przytomni ojcowie, od których warto się odbijać. Jak się okazuje w świecie zdominowanym przez koncept, przybierający często najbardziej pokraczną formę stylizacji w mediach społecznościowych, krygowania się, sztafażu, maski – te obrazy są znowu świeże. Można bym im poświęcić o wiele więcej miejsca. Znalazło się w nich coś dla Maciejowskiego, coś dla Sasnala (nie wszystko brał z Richtera), Przemka Mateckiego – młodszych niemal o pokolenie – znalazł się chyba też pomysł na grupę Ładnie, może i grupę Potencję. W grupie raźniej. Dobre wzory zawsze działają. 

Jeszcze co do tej potencji… Jakimś chichotem czasów jest, że w jedynych mediach, które konsumujemy, mediach społecznościowych, napisanie o porno, seksie, orgazmie, wymaga oszukiwania algorytmów. To wiele mówi o pewnej impotencji, niemożliwości zmierzenia się z seksualnością w sferze publicznej, a u Gruppy? Jak u Picassa, gdyby nie to, że malowali brzydko i nierealistycznie, te obrazy mogłyby służyć cielesnej przyjemności. To o tej części mózgu, gdzie pożądanie obraca się w siłę napędową. Rzadkość, co?

Dlatego trzeba na Gruppę uważać. To najlepsza puenta. Trochę jak z figurą ojca w teorii psychoanalitycznej – nie można dać mu się wziąć pod but, a jednocześnie nie można go skreślić, to ostatecznie skazuje na narcyzm i nieumiejętność budowania zdrowych relacji  (widzę obrazy Tomasza Kręcickiego, gdy to piszę). A zatem obserwujemy i korzystamy, uczymy się. Zaraz to my będziemy w pełni dojrzali, to my będziemy pokoleniem ojców (spokojnie, matek też). Tamci i tak oddadzą wszystko. Właśnie dali instrukcję, jak sobie z nimi radzić. 

Czytaj też: Nihil na poddaszu, polska dusza w śnialni