Flamandzki mistrz

Od kilku sezonów najżywiej oklaskiwane dzieła teatralne w Polsce wychodzą spod ręki Luka Percevala – belgijskiego, a właściwie flamandzkiego aktora, reżysera i jogina, uchodzącego za jednego z czołowych mistrzów teatru europejskiego. O maestrii Percevala można było przekonać się 2 lipca 2022 roku na Malta Festival Poznań, kiedy to po raz pierwszy, w ramach całodniowego wydarzenia, zaprezentowano jego postkolonialny tryptyk „Cały smutek Belgii” (NTGent, Gandawa, 2019–2022). I tu wypada nadmienić, że poznańskie show nie było wcale pierwszym spotkaniem Flamanda z szeroką publicznością w Polsce.  

Kilka lat wcześniej Grzegorz Jarzyna i Roman Pawłowski zaprosili Percevala do pracy w TR Warszawa. W czerwcu 2021 roku odbyła się wreszcie długo wyczekiwana premiera jego imponującego spektaklu 3Siostry na podstawie dramatu Antona Czechowa. Spektakl stanowi koprodukcję TR Warszawa z Narodowym Starym Teatrem im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie i obecnie wystawiany jest już tylko w stolicy Małopolski.   

Warszawsko-krakowskie przedstawienie opowiada o żalu za pogrążającym się w marazmie Starym Kontynencie. Aktorzy sporo grają plecami do publiczności, stojąc naprzeciwko monumentalnych luster oraz ekranów ustawionych na scenie. Widz podgląda postaci dramatu w zniekształconych odbiciach i śledzi ich powolne pogrążanie się w otchłani własnego „ja”. Po wybuchu pełnoskalowej wojny w Ukrainie Perceval wprowadził drobne zmiany, dzięki którym zatarł resztki rosyjskocentrycznej perspektywy i podkreślił europejski wymiar twórczości Czechowa. Pół roku po premierze 3Siostry stały się wyrazem bezbrzeżnej tęsknoty za bombardowanym Kijowem. 

Nieprzeźroczysta samotność

Niedługo potem Perceval wrócił do Starego Teatru, by wystawić Long Day’s Journey Into Night Eugene’a O’Neilla – sztukę o rodzinie uzależnionej od substancji psychoaktywnych. W krakowskim spektaklu, zatytułowanym Pewnego długiego dnia (premiera 23 czerwca 2023 roku), starzejący się aktor James Tyron (Roman Gancarczyk), jego żona Mary (Małgorzata Zawadzka) oraz ich synowie Edmund (Mikołaj Kubacki) i Jamie (Łukasz Stawarczyk) z determinacją wartą lepszej sprawy maskują swoje słabości, wikłając się w spiralę kłamstw. Tragedia rozgrywa się na tle białego ekranu, który symbolizuje nadciągającą znad pobliskiego jeziora mgłę i jednocześnie sygnalizuje pozorną tylko jawność czy przeźroczystość relacji w dysfunkcyjnej rodzinie. 

Dom w spektaklach Percevala rzadko bywa ostoją. Zwykle stanowi miejsce, gdzie bohaterowie ocierają się o granice własnej wytrzymałości i bywają skrajnie samotni. Jak Mary, która codziennie błądzi we mgle – egzystuje za mleczną szybą. Ale i jak jej mąż James, który każdej nocy w swoim salonie wstępuje w piekło bezsiły.

Żarty w Krakowie

W Pewnego długiego dnia Perceval wydobył z patogennego układu rodzinnego tak intensywne napięcia, że właściwie każda wymiana słów czy spojrzeń zdawała się grą o najwyższą stawkę. Kunsztowna reżyseria nie umknęła recenzentom oraz jurorom teatralnym, a aktorzy NST deklarowali gotowość do dalszego rozwoju zawodowego oraz osobistego pod okiem Flamanda, który każdą próbę zaczynał od seansu jogi. Nowopowołana dyrektorka Starego Teatru, Dorota Ignatiew, spełniła wolę Zespołu i zaproponowała Percevalowi kolejną produkcję. Podobno zasugerowano mistrzowi z Belgii, by tym razem wystawił W pustyni i w puszczy. Brzmi to jak żart, ale kto wie. Być może rzeczywiście komuś się wydawało, że antykolonialna optyka Belga zdołałaby rzucić nowe światło na powieść Henryka Sienkiewicza.  

Ostatecznie Perceval wrócił do Krakowa z tryptykiem Liebe. Geld. Hunger. Die Geschichte meiner Familie (Miłość. Pieniądze. Głód. Dzieje mojej rodziny) na podstawie dwudziestojednotomowej kroniki rodzinnej Les Rougon-Macquart Emila Zoli, który wyreżyserował w latach 2015–2017 w hamburskim Thalia Theater. Na potrzeby NST ośmiogodzinna trylogia została skrócona do 2,5-godzinnego spektaklu Seks, hajs i głód, kronika rodzinna według Emila Zoli (premiera 18 stycznia 2025 roku). Polski tytuł, choć nieodległy od niemieckiego oryginału, nie brzmi zachęcająco. Takie wyliczanki na polskich scenach zwykle zapowiadają produkcję ultra light – na przykład niewybredną komedię lub farsę. Ciekawe, czy Flamand został o tym uprzedzony? A jeśli tak, to dlaczego zdecydował się na tego rodzaju prowokację? Dla żartu? Szczerze mówiąc – nie sądzę.       

Nana, Germinal i nieczytelna reszta

W założeniu Seks, hajs i głód odnosi się do 7 powieści z monumentalnego cyklu Zoli, ale z dramaturgicznej magmy prezentowanej na deskach Starego Teatru widz wyłapie w najlepszym razie odniesienia do powieści Nana oraz Germinal. Pierwsze dwie części spektaklu skupiają się na ludzkich namiętnościach – pragnieniu bycia kochanym, sławnym oraz bogatym. Siedmioro aktorów z ogromnym poświęceniem, grając po kilka ról, a czasem i zamieniając się rolami, odtwarza losy rodu, który rozpadł się na dwie linie – burżujską oraz lumpenproletariacką. W akcie pierwszym i drugim dorastająca w biedzie Nana (Aleksandra Nowosadko i Ewa Kaim) przekracza własną kondycję, lecz patykiem po wodzie pisana kariera sceniczna stanowi zapowiedź jej rychłego upadku. Z kolei w części trzeciej reprezentantom stanów posiadających (Anna Dymna, Małgorzata Zawadzka i Krzysztof Zawadzki) rachunek wystawiają strajkujący górnicy. Prędko okazuje się, iż największą hipermocą kapitalistów jest stara jak świat zasada, że buntowników należy brać głodem. 

Mądrzejsi o wiek XX i pierwszą ćwierć kolejnego – wiemy, że ruchy robotnicze nie zatrzymały pochodu turbokapitalizmu. Równocześnie stały się, i to zarówno na Zachodzie, jak i na Wschodzie Europy, ciałami stricte politycznymi – zakładnikami kolejnych reżimów, lecz i języczkiem u wagi. Zwłaszcza w trybie wyborczym. Perceval wydaje się całkowicie bezradny wobec tych faktów. Zamiast więc budować – jak w Pewnego długiego dnia – napięcia oraz relacje, w toku których bohaterowie mogliby choć spróbować powalczyć o ważne – również współcześnie – sprawy, przepoczwarza aktorów w szeleszczące papierem figury zysku oraz wyzysku: w kukły dziewiętnastowiecznych ludzi sukcesu, manekiny staroświeckiej inteligencji oraz atrapy rewolucjonistów.

Brudna energia rewolucji

Upostaciowieniem reżyserskiej niemocy jest mały Etienne – brat Nany, którego gra Roman Gancarczyk, tuląc w kącie sceny pluszowego misia. Widz przejmuje się jego losem, ponieważ dostrzega w nim ofiarę domowej oraz dziejowej niesprawiedliwości. „Pewnego dnia armia robotników przywróci sprawiedliwość. Nasi dziadowie nie potrafili nawet napisać swoich imion, ale wnuki piszą i czytają jak profesorowie. Stary dobry Bóg umarł, stary świat rozpadnie się w proch! Pewnego dnia powstanie zjednoczony lud równouprawnionych robotników” – pisze dorosły Etienne w listach wysyłanych z kopalni. 

Jak rozumieć patos tej czytanki, zwłaszcza dziś, kiedy robotnicy i pracownicy nie mają żadnych podstaw, by śnić o równouprawnieniu? Większość z nich stała się pozbawionym jakichkolwiek gwarancji prekariatem. Obecnie rozumiemy, że dwa wieki walk klasowych wcale nie przyniosły pełnej emancypacji grup zależnych, wciągnęły nas za to w logikę stricte kapitalistycznego i niekończącego się nigdy „awansu”. W tym późnonowoczesnym reżimie ci, którzy mieli ramię w ramię walczyć z kapitałem, stali się wobec siebie konkurentami.

Percevala nie zajmują jednakże skutki „awansu”. Interesują go raczej jego przyczyny. Być może wynika to z tego, że dziadek reżysera był górnikiem i żył w środowisku niewolnym od alkoholu? „[W]szyscy w jakimś stopniu jesteśmy dziećmi kultury, w której alkohol to podstawowa metoda odprężenia” – przyznał reżyser w jednym z wywiadów. 

Perspektywa socjogenetyczna pomaga zrozumieć, dlaczego opowieść o dysfunkcyjnym rodzie przeobraża się w Seksie, hajsie i głodzie w historię społeczną vel narodową. Wynika to z tego, że dziewiętnastowieczny kapitalizm to li tylko unowocześniona wersja feudalizmu. Awans stanowy – możliwy niegdyś wyłącznie na drodze bohaterskiego czynu na rzecz panującego reżimu, w nowych czasach zastąpił awans klasowy, który dokonuje się za sprawą pieniędzy – czyli w logice kapitału. Tymczasem postępujące rozwarstwienie społeczne zamienia wspólnoty w zwaśnione plemiona, które, choć nadal deklarują przywiązanie do idei republikańskich, w zaistniałym chaosie nie są już nawet zdolne wspólnie zredefiniować takich idei jak wolność, równość, braterstwo. 

Po której ze stron stałby dzisiaj Etienne? Czyje interesy reprezentowałby w kraju, w którym wybory od ponad trzech dekad wygrywa się na Śląsku? Wnuk belgijskiego górnika nie stawia takich pytań w krakowskim przedstawieniu. Tymczasem my dobrze wiemy, że z  powodów stricte politycznych nasze społeczeństwo od dekad składa się na nierentowne górnictwo – kosztem służby zdrowia, edukacji i tak dalej.

Głód

Seks, hajs i głód wydaje się zatem straconą okazją, by uporządkować rozmowę o zasadniczych kategoriach. Jako diagnosta współczesności Perceval wydaje się całkowicie bezbronny – niczym wtulony w misia Etienne. A jednak jako teatralny wizjoner reżyser osiąga skutek. Scenografię tworzą bowiem tym razem nie lustra czy też ekrany, lecz gigantyczne litery, które składają się w hasła: „SEKS”, „HAJS” i „GŁÓD”. Dwa pierwsze dotyczą odwiecznych ludzkich pragnień. Nieobce środowisku Nany, nie słabną również i dzisiaj. Trzecie przykuwa moją uwagę. Zola wiedział, czym jest głód. Ja nie mam o tym pojęcia. Owszem, cierpię na te same, co wielu innych Europejczyków, niedostatki, ale nie stykam się ze śmiercionośnym głodem. A przy tym rozumiem, że głód ustąpił z tak zwanego Pierwszego Świata właśnie dlatego, że w czasach Emila Zoli powstawały coraz prężniejsze ruchy robotnicze, które w toku ubiegłego stulecia stały się głosującą – a więc realną – siłą polityczną. Patrząc wstecz – należałoby zatem odtrąbić sukces. A jednak Perceval tego nie czyni. Przeciwnie. „Głód jest nieunikniony” – pada ze sceny w ostatnim akcie. Syty Belg straszny Polaków głodem! I słusznie. Bo głód nadejdzie. Kiedy? Nie wiem. Zakładam jednak, że wkrótce.   

Palącym problemem nie jest dziś budowanie promów na Marsa, ale przeciwdziałanie zbliżającemu się głodowi. Postępujące zmiany klimatyczne już uszczuplają naszą przestrzeń do życia i pod uprawy, a zdewastowana gleba (zasób nieodnawialny) z każdym rokiem zatraca naturalną płodność. Oczywiście mamy nawozy, ale czy rozumiemy, że ich składniki to przedmiot bardzo brutalnej polityki? Czy pamiętamy, że rozdającym w tej kwestii karty jest między innymi Rosja?  

Flamandzki mistrz teatru współczesnego tym razem opuszcza NST na tarczy – ogłusza bowiem publiczność fałszywie brzmiącymi songami. Lecz mimo to sukcesem styczniowej premiery będzie każdy widz, który opuści Stary Teatr z hasłem „GŁÓD” pod powiekami. Człowiek postnowoczesny niewiele się nauczył i nadal pożąda przede wszystkim hajsu, władzy i seksu. A tych nie da się zdobywać inaczej niż wskutek umacniania podziałów. Rozwarstwienie społeczne to „ślepe, głuche, uwolnione od śmierci zwierzę”, które – jak słyszymy w finale – „toczy się i toczy”. „Galopujący” kapitał napędza tę „bestię”. 

Seks, hajs i głód, kronika rodzinna według Emila Zoli 
Narodowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie, premiera 18 stycznia 2025 roku

• Luk Perceval – reżyseria i scenariusz na podstawie cyklu powieściowego Emila Zoli, w tłumaczeniu Sławy Lisieckiej
• scenografia: Anette Kurz
• kostiumy: Annelies Vanlaere
• światła: Mark van Denesse
• choreografia: Ted Stoffer
• obsada: Anna Dymna, Roman Gancarczyk, Magda Grąziowska, Ewa Kaim, Aleksandra Nowosadko, Małgorzata Zawadzka, Krzysztof Zawadzki, Justyna Skoczek (muzyka na żywo)