Zagubiony klasyk. „Przesilenie zimowe”

Nawet jeśli każdy jeden film świąteczny próbuje mi wmawiać, że Boże Narodzenie to czas cudów, dopiero tegoroczne Przesilenie zimowe dostarcza realnych dowodów w tej sprawie. Bo czy to nie cud, że w gatunku, którego głównym zadaniem jest afirmacja ludzkiej dobroci i wzbudzanie bezpiecznych wzruszeń, powstaje film dojrzały, cholernie inteligentny, a do tego artystycznie spełniony? Film, który przy rodzinnym stole nie obrazi ani konserwatywnej babci, ani progresywnej kuzynki-kinofilki, a przy tym nie będzie też obrażał ich inteligencji.

Ostatnio takie cuda mieliśmy chyba w latach czterdziestych, kiedy premierowały filmy w rodzaju Sklepu na rogu ulicy czy To wspaniałe życie, a zapotrzebowanie na eskapistyczne narracje tłumaczyła trwająca właśnie wojna. Po Ernście Lubitschu, Franku Caprze i długo po światowym konflikcie były jeszcze – nie mniej zasadne – próby udowadniania, że w tym całym feel-goodzie chodzi przecież o dobre samopoczucie, nie o wykład z egzystencjalizmu, i ja wcale nie zamierzam się z tym twierdzeniem kłócić.

Tylko że, prosząc o dobre kino przyjemności, wolę jednak dostać film i przyjemny, i dobry, a nie wyłącznie przyjemny. O ile „czystych” feel-goodów mieliśmy w XXI wieku sporo – Mała miss czy Frances Ha to przykłady pierwsze z brzegu, filmografia samego Payne’a też by się załapała – o tyle w działce świątecznej jakoś trudniej o takie filmy. Mimo całej sympatii do Carol czy Małych kobietek nie powiedziałbym, że zimowe premiery z ostatnich dwudziestu lat potrafiły mnie czymkolwiek zaskoczyć.

Reklama

W przypadku nowego filmu Alexandra Payne’a wrażenie nowości nie bierze się z tego, że reżyser szuka innowacji czy próbuje szokować rzeczami, których w feel-goodowym kinie nigdy nie widziano. Zupełnie na odwrót – Przesilenie zimowe to film nowatorski na tle bieżących produkcji, bo ostentacyjnie przed nowością się broni. Całość rozgrywa się na początku lat siedemdziesiątych, korzysta ze znanych i lubianych motywów ówczesnego kina, nie komunikuje żadnych woke ambicji, nawet alkohol i przemoc na ekranie traktuje, jak na dzisiejsze czasy, dość frywolnie (chociaż nigdy bezmyślnie). Do tego oczywiście brzmi i wygląda jak film z epoki, i mówię to bez żadnej przesady – dźwięk trzeszczy, obraz też, a aktorzy wyglądają, jakby urwali się z Amerykańskiego graffiti Georga Lucasa. Gdyby nie wypowiedzi samego Payne’a, na pewno do dzisiaj byłbym święcie przekonany, że nakręcili Przesilenie… jakąś przedpotopową kamerą. W rzeczywistości użyli zwykłej cyfry, tylko umiejętnie pokolorowali obraz i dodali sztuczne ziarno. Na rzecz iluzji gra tu nawet styl montażu czy durnotki pokroju fontu w napisach.

Tylko po co ten cały teatrzyk – przecież ile byśmy się nie starali, nikt nie uwierzy, że wciąż mamy rok 1970 i że filmowy metamodernizm był tylko złym snem. Parodia to też kiepski trop, wszystko jest tu zbyt na poważnie. Przesilenie zimowe jest ostentacyjnie modernistyczne, ktoś by powiedział – konserwatywne. Nawet nie próbuje wywracać schematów fabularnych, ma klasyczną trzyaktową konstrukcję, prowadzi bohaterów po wydeptanych scenariuszowych ścieżkach. Po prostu zajeżdża hollywoodzką ramotą.

I może w tym tkwi sukces Payne’a, bo zamiast egzorcyzmować starczy vibe, postanawia doprowadzić go do perfekcji. Mógłby być mądralą jak David Fincher w erze Manka – robić sobie z ulubionej epoki kina skansen z Wielkimi Historiami – ale jego podjarka sewentisami jest na to zbyt beztroska. Dlatego bez napinki stawia na sprawdzone rozwiązania, a jego celem jest po prostu przedstawienie zajmującej opowieści. Jak każdą dobrą historię, da się ją streścić w kilku słowach: grupa uczniów jest zmuszona spędzić ferie zimowe z apodyktycznym nauczycielem w szkole dla bogatych dzieciaków, a jeden z nich brata się z wrednym belfrem.

Wyjątkowo cieszy mnie jednoznaczny entuzjazm widzów i widzek wobec pozornie prostego filmu Payne’a. Zwłaszcza że – jak podpowiada nazwa nurtu – feel-good dałoby się łatwo przedobrzyć. Ekipa Przesilenia… zachowuje jednak potrzebny balans i nie gubi się w kompletnie sprzecznych wpływach. Wszystko wskazuje na to, że nowym świątecznym klasykiem będzie bowiem film, który łączy scenerię Lśnienia ze swobodą Mikołajka.

W końcu mówimy o fabule, w której grupa nieznośnych uczniaków zostaje uziemiona w wiekowym budynku, pośród zimowego krajobrazu jak z filmu Kubricka. Z kolei Giamatti w roli nauczyciela wygląda dokładnie tak, jak wyobrażałem sobie Rosoła z książek Goscinnego i Sempégo – wełniany sweterek, pucołowata twarz, resztka włosów na głowie; nawet piekli się zupełnie jak tamten. Zresztą jego „oka” odgrywają tu równie dużą rolę jak te u Rosoła, ale to już zostawiam do odkrycia w trakcie seansu.

Mnóstwo przyjemności bierze się tu ze śledzenia porządnie napisanych postaci. Granemu przez Paula Giamattiego (a przy okazji jego imiennikowi) niespełnionemu profesorkowi od greckiego klasycyzmu daleko do cool naukowca z Tamtych dni, tamtych nocy. Prędzej dogadałby się z Zapasiewiczem z Barw ochronnych, chociaż tak serio to najbliżej jest mu do sierżanta Hartmana z Full Metal Jacket. Dość powiedzieć, że największą rozkoszą Paula jest gnojenie – przepraszam – „kształtowanie charakterów” młodzieży niezapowiedzianymi kartkówkami, a stawianie parszywych stopni zwykł kwitować wesołym wygwizdywaniem Wagnerowskiego Cwału Walkirii. Do tego, jak przystało na samca sprzed rewolucji obyczajowej, samotność jest dla niego filozoficznym credo, a cały koncept czułości jakoś mu śmierdzi.

Nic, tylko zrobić z tego progresywną agitkę. Wiecie: symbol twardej męskości ostatecznie wywala się na głupi ryj, za to triumfuje jego nemezis – młody kontestator Angus (Dominic Sessa). Metafora zmierzchu patriarchatu ułożyłaby się samoistnie, tym bardziej że z Sessy i Giamattiego dałoby się zrobić komiksowe przeciwieństwa, wyrysować obu grubaśną kreską i spokojnie czekać na starcie. Nawet jeśli na początku wydaje się, że wszystko idzie dokładnie w taką stronę, to zwykłe przeciąganie liny szybko zamienia się w dużo ciekawszy traktat o godzeniu sprzeczności – i tych międzyludzkich, i całkiem osobistych.

A że Payne dorzuca do tego kotła jeszcze postać Mary (rewelacyjna Da’Vine Joy Randolph), czarnej kucharki w szkole dla bananów, to całość staje się prawdziwym laboratorium klasowych animozji. Wystarczy pomyśleć, jakim przedsięwzięciem było wyedukowanie syna dla Mary, a czym jest obowiązek szkolny dla chłopaczków, którzy ferie spędzają w zagranicznych kurortach narciarskich.

Nawiasem mówiąc, scenariusz Davida Hemingsona znowu komplikuje tutaj sprawę bardziej, niż zakłada hollywoodzka norma – zamiast prostych opozycji daje wgląd w motywacje i oczekiwania każdej z postaci. Pionkami manipuluje się tu nie po to, by zjechać tę czy inną frakcję ekonomiczną, tylko pokazać skomplikowanie całego układu. Bo gdyby obrócić scenariusz w memiczny kompas polityczny, wyszłoby, że te same osoby pasują do kilku przegródek na raz. Zbuntowany białas Angus znajduje punkt styczny ze zmarłym w Wietnamie synem Mary, konserwatywny Paul ma więcej świadomości klasowej niż lewackie dzieciaki – i tak dalej, i tak dalej. Przesilenie… to film o przywilejach, który mimo popytu na motywy eat the rich, do końca zachowuje rozsądek.

Pokorne wysłuchiwanie racji przemocowego nauczyciela jakoś się zresztą rymuje z tym całym powrotem do zapleśniałych metod filmowania – w obu kontekstach musimy sobie zrewidować, co nazywamy przestarzałym podejściem i dlaczego. Ryzykowna strategia twórcza? No raczej, ale w geście Payne’a nie ma krzty dziaderstwa. Powiedziałbym nawet, że jest bardziej otwarty na rozmowę niż niejeden dumny progresywista. Właśnie dzięki temu dostarcza tak świetnych scen, jak ta w szkolnej stołówce, kiedy okazuje się, że zacofany nauczyciel potrafi być większym feministą niż banda współczesnych dzieciaków.

Oglądając Przesilenie zimowe, łatwo odnieść wrażenie, że to jakiś zagubiony klasyk, który w dniu premiery kończy pięćdziesiąt lat, a przy tym nie jest ani trochę przedawniony. Ten jeden raz pozwolę sobie na słowa, których zazwyczaj unikam, ale tym razem będą chyba wyjątkowo na miejscu: takich filmów już się nie robi.